جامع کبیرجامع کبیر، مسجد جامع شهر سامرا است که در دوره متوکل عباسی (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) ساخته شد. فهرست مندرجات۲ - نام‌های دیگر ۳ - فاصله تا سامرا ۴ - بانی مسجد ۵ - توجه مورخان و جغرافی‌دانان ۶ - حفاظت و بازسازی ۷ - ساختمان مسجد ۷.۱ - باسیتان ۷.۲ - افریزه ۷.۳ - ورودی ۷.۴ - صحن ۷.۵ - تزئینات ۷.۶ - مساحت ۷.۷ - شبیه به دژ نظامی ۷.۸ - منار حلزونی‌شکل ۸ - بناهای مشابه ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - آغاز و پایان بنابنای این مسجد در ۲۳۴ آغاز شد و در ۲۳۷ پایان پذیرفت. [۱]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۱، ص۲۵۲، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۲ - نام‌های دیگرآن را جامع سامرا و جامع متوکل نیز نامیده‌اند. [۲]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۱، ص۲۵۲، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۳]
فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج۲۶، ص۳۵۶، ج ۲۶، قاهره: دارالغد العربی، (بی تا).
۳ - فاصله تا سامرامناره حلزونی شکل مسجد، معروف به مَلْوِیّه (مارپیچ)، که سبب شهرت این بنا گردیده و نیز بقایای سایر قسمت‌ها، امروزه در حدود یک کیلومتری شمال شهر سامرا قرار دارد. ۴ - بانی مسجدمتوکل مسجدی را که معتصم (حک: ۲۱۸ـ۲۲۷) نزدیک بازار اصلی سامرا ساخته بود و در آن نماز جمعه خوانده می‌شد، به دلیل ناکافی بودن گنجایش آن، خراب کرد و جامع کبیر را در منطقه حَیْر و خارج از منطقه مسکونی و بازار شهر ساخت. [۴]
یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۵۸.
[۵]
یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۳۶۰ـ۳۶۱.
[۶]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۲۹، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۵ - توجه مورخان و جغرافیدانانمناره این بنا و نیز برخی ویژگی‌های مسجد، از قبیل استفاده از مینا، آجر، چوب و سنگ در قسمت‌های مختلف، همچنین هزینه هنگفتی که صرف ساخت آن گردید و حوض بزرگ فواره‌دار در صحن مسجد، توجه برخی مورخان و جغرافی‌دانان را جلب کرده بود، [۷]
بلاذری، فتوح البلدان (بیروت)، ج۱، ص۲۷۹.
[۸]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۱، ص۲۵۲، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۱۷ـ ۱۸.
[۱۰]
حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب، ج۱، ص۴۴.
از جمله مقدسی، این مسجد را از جامع دمشق برتر دانسته است. با این حال، آنان به هویت معمار یا معماران جامع کبیر اشاره‌ای نکرده‌اند. باستان‌شناسانی چون ارنست هرتسفلد در فاصله ۱۳۲۱ (۱۲۸۲ ش) تا ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۰۳ـ۱۹۳۹ و کپل آرچیبالد کرسول در ۱۳۱۵ ش/ ۱۹۳۶ به بررسی این بنا و حفاری در آن پرداختند. ۶ - حفاظت و بازسازیاز ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷ نیز مدیریة الاآثار العامة العراقیة (مدیریت آثار عمومی عراق ) حفاظت از مسجد و بازسازی آن را برعهده گرفت و پس از پاکسازی و حفاری محل از ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲، به مرمت بخش‌های مختلف آن، از جمله دیوارها، پنجره‌ها، محراب و مناره با گچ و آجر همت گمارد. [۱۱]
ربیع قیسی، «جامع الجمعة فی سامراء: تخطیطه وصیانته»، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۴، سومر، ج ۲۵، ش ۱ و ۲ (۱۹۶۹).
۷ - ساختمان مسجدمسجد دارای ابعاد ۲۴۰ در ۱۵۶ متر و زیربنایی در حدود ۰۰۰، ۳۸ متر مربع است. دیوارهای آن آجری است. ۷.۱ - باسیتاندر دیوارهای شرقی و غربی هر کدام دوازده و در دیوارهای شمالی و جنوبی هر کدام هشت باستیان (برج یا بدنه پیش‌آمده از دیواره بنا) با قطر ۶ر۳ متر و پیش‌آمدگی ۱۵ر۲ متر قرار دارد. بدین ترتیب، در مجموع چهل باستیان به فاصله پانزده‌متر در دیوار مسجد دیده می‌شود. [۱۲]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۳۳، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۷.۲ - افریزهدر فاصله بین باستیان‌ها، اِفْریزهایی است که در درون هر یک پنج یا شش مربع با لبه پخ و فرورفتگی نعلبکی شکل به عمق ۲۵ سانتیمتر تعبیه شده است. برخی از قسمت‌های این افریزها گچ‌اندود است. ۷.۳ - ورودیجامع کبیر دارای شانزده ورودی با عرض‌های متفاوت بوده که فقط آجرکاری بالای ورودی مرکزِ دیوار شمالی باقی است. آثار بجا‌مانده حاکی است که پنجره‌های قوس‌داری در بالای ورودی‌ها وجود داشته است. ۷.۴ - صحنصحن مسجد ۱۳۰ در ۱۱۰ متر است و در جنوب آن شبستان و در سه طرف دیگر رواق‌هایی قرار دارد. [۱۳]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۴۳ـ۱۴۴، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
شبستان دارای ۲۵ فرش‌انداز بوده است که با ۲۴ ردیف نُه ستونیِ عمود بر دیوار قبله از یکدیگر مجزا می‌شده‌اند. رواق‌های شرقی و غربی هر کدام ۲۳ فرش‌انداز با ۲۲ ردیفِ چهار ستونیِ موازی با دیوار قبله و رواق شمالی ۲۵ فرش‌انداز با ۲۴ ردیف چهار ستونی داشته‌اند. در مجموع، این مسجد دارای ۴۶۴ ستون بوده است. آثار باقی‌مانده نشان می‌دهد که ستون‌های مسجد هشت گوش و آجری بوده و بر ته ستون‌هایی مربع شکل به ضلع ۰۷ر۲ متر قرار داشته‌اند. سطح ستون‌ها برای اینکه مرمرین به نظر آیند، گچ‌اندود و رنگ‌شده بود. در چهار گوشه این ستون‌ها و چسبیده به آن‌ها، ستون‌های مرمری و نازکی قرار داشته که هر یک، از سه بخش دو متری تشکیل گردیده و با میخ‌های فلزی به یکدیگر متصل شده بودند. برخی از این ستون‌های مرمری مدور و برخی دیگر هشت ضلعی بوده‌اند. ارتفاع ستون‌های آجری (متشکل از پایه، ستون و سرستون) ۳۵ر۱۰ متر برآورد شده است. ساخت ستون به این شیوه، در مساجد جامع کوفه و واسط تقلید شد. [۱۴]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۷، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
سقف مسطح و چوبی مسجد، بدون واسطه هیچ قوسی، بر روی ستون‌ها واقع بوده است. [۱۵]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۳۹، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸ ش.
در بخش فوقانی دیوار قبله، زیر افریزها و روبروی فرش‌اندازهای شبستان، ۲۴ پنجره تعبیه شده است و تنها فرش‌انداز روبروی محراب پنجره ندارد. در هر طرف محراب نیز دو پنجره هست. بدین ترتیب، نور شبستان از طریق ۲۸ پنجره تأمین می‌شده است. پنجره‌ها از بیرون به شکل مستطیل باریکی شبیه پیکان و از داخل دارای قوسی با پنج دالبر در داخل یک مستطیل کم‌عمق بوده‌اند. [۱۶]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
محراب به شکل مستطیل قوس‌داری با عرض ۵۹ر۲ و عمق ۷۵ر۱ متر است و در هر طرف آن دو جفت ستون مرمر سرخ رنگ قرار دارد که همگی در قالب مستطیل‌شکلی جا گرفته‌اند. در پُشتْبغل‌های قوس محراب آثار موزاییک‌های طلایی‌رنگ و نیز تزئینات گچی دیده می‌شود. [۱۷]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۳، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
در وسط صحن، حوض بزرگی قرار داشته است. یعقوبی [۱۸]
یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۳۶۵.
و حمداللّه مستوفی [۱۹]
حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب، ج۱، ص۴۴.
از این حوض یاد کرده‌اند. به گفته حمداللّه مستوفی [۲۰]
حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب، ج۱، ص۴۴.
این حوض را که از سنگی یکپارچه ساخته شده بود، کاسه فرعون می‌خواندند. این حوض که دارای ده ستون مرمرین در اطراف و سقفی چوبی بوده و بقایای آن در صحن مسجد باقی است، در ۶۵۳ به بغداد منتقل و در موزه دار الاآثار العربیه در عراق نگهداری شد. [۲۱]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۵۴ـ ۱۵۵، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
به گفته طاهر مظفر عمید ، [۲۲]
طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، ج۱، ص۱۵۴، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
محیط تقریبی حوض ۲۳ متر، ارتفاع آن هفت متر و ضخامتش حدود نیم‌متر است. ۷.۵ - تزئیناتدر تزئینات مسجد از گچ‌بری و نیز کنده‌کاری روی چوب ــ که تا آن زمان بیش‌تر در ساخت خانه‌ها به کار می‌رفت ــ استفاده شده است. گچ‌بری‌ها اغلب در تزئین محراب و نمای بیرونی به کار رفته است. ۷.۶ - مساحتاین مسجد از چهار جهت با دیواری محصور بوده، به طوری که میان این دیوار و مسجد، فضای بسته‌ای به نام «زیاده» به طول ۴۴۴ و عرض ۳۷۶ متر قرار داشته است. در دیوار زیاده، طاقگان‌هایی کم‌عمق و ۶۸ باستیان وجود داشته است که باستیان‌های گوشه دیوار از بقیه بزرگ‌تر بوده‌اند. [۲۳]
شریف یوسف، تاریخ فن العمارة العراقیة فی مختلف العصور، ج۱، ص۳۲۹، (بغداد) ۱۹۸۲.
بنابراین، مساحت مسجد و زیاده، روی هم ۹۴۴، ۱۶۷ متر مربع و نزدیک به هفده‌هکتار می‌شده که تقریباً با مساحت شهری کوچک برابر بوده است. [۲۴]
شریف یوسف، تاریخ فن العمارة العراقیة فی مختلف العصور، ج۱، ص۳۲۹، (بغداد) ۱۹۸۲.
[۲۵]
حسین مونس، المساجد، ج۱، ص۲۰۱، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷.۷ - شبیه به دژ نظامیبه نظر می‌رسد این مسجد، که به دژی نظامی نیز شبیه است، تحت تأثیر ویژگی‌های نظامی شهر سامرا بدین شکل بنا شده است. [۲۶]
ربیع قیسی، «الملویة: منارة المسجد الجامع فی سامراء»، ج۱، ص۲۷۷، سومر، ج ۲۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۰).
[۲۷]
حسین مونس، المساجد، ج۱، ص۲۰۱، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۸]
ارنست کونل، هنراسلامی، ج۱، ص۳۱، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ ش.
در بنایی با این وسعت، با گنجایش حدود یکصد هزار نفر، امکان رعایت تناسب‌های ثابتی چون سه بر دو نسبت به اندازه‌های اجزای مسجد وجود داشته است. ۷.۸ - منار حلزونیشکلسالمترین و مهم‌ترین بخش جامع کبیر که به صورت بنایی مستقل ساخته شده، منار حلزونی شکل آن است. این منار در محوطه زیاده و در فاصله ۲۵ر۲۷ متری از دیوار شمالی و در امتداد محور وسط مسجد واقع است. پایه منار شامل دو بخش زیرین با عرض ۳ر۳۱ و ارتفاع ۵ر۲ متر و فوقانی با عرض ۱ر۳۰ و ارتفاع ۶ر۱ متر است که بدین ترتیب ارتفاع کل آن ۱ر۴ متر می‌شود. بخش زیرین پایه با ۳۳ طاقچه (شش طاقچه در روبروی دیوار شمالی و در هر یک از اضلاع دیگر نُه طاقچه) تزئین شده است. راهی شیبدار، به طول ۲۵ و عرض ۱۲ متر از بالای پایه تا سطح زمین تعبیه شده بوده که فاصله انتهای آن تا دیوار شمالی مسجد ۲۵ر۲ متر بوده است. منار حلزونی با شیبه‌ای (شیبه یا تُنده، گذرگاه شیبدار برای مرتبط کردن سطوح پست و بلند به یکدیگر) از پایین به بالا خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت، با عرض ۳ر۲ متر بر روی این پایه ساخته شده است. [۲۹]
شریف یوسف، تاریخ فن العمارة العراقیة فی مختلف العصور، ج۱، ص۳۳۰، (بغداد) ۱۹۸۲.
در هر چرخشِ شیبه، یک طبقه و در مجموع پنج طبقه ایجاد شده است. ارتفاع طبقه اول که از جانب جنوبی پایه و مقابل دیوار شمالی مسجد آغاز گردیده، ۲ر۱۰ و بلندیِ طبقات دیگر به ترتیب ۱۲ر۸، ۸۳ر۸، ۱۰ر۸ و ۹۴ر۵ متر است و بر روی طبقه فوقانی بخش استوانه‌ای شکل به ارتفاع ۴ر۵ متر قرار گرفته است. [۳۰]
ربیع قیسی، «الملویة: منارة المسجد الجامع فی سامراء»، ج۱، ص۲۸۰، سومر، ج ۲۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۰).
بدین‌ترتیب، ارتفاع منار از پایه تا روی این بخش استوانه بیش از پنجاه‌متر است. با افزایش ارتفاع بر شیب منار نیز افزوده می‌شود به طوری که ارتفاع هر طبقه تقریباً ثابت می‌ماند و همان‌طور که محیط هر طبقه با کم‌شدن قطر کاهش می‌یابد، شیب زیاد می‌شود تا هر چرخش به دیگری تقدم داشته باشد. عنصر استوانه‌ای بالای منار دارای هشت قوس تیزه‌دار است که در قابی کم‌عمق جا گرفته‌اند. هر قاب نیز بر روی یک جفت ستون آجری قرار دارد. در بخش جنوبی این استوانه، در درون یک فرونشستگی، مدخلی تعبیه شده است و شیب منار در این نقطه به پایان می‌رسد. این ورودی به پلکانی راه دارد که ابتدا مستقیم و سپس مارپیچی شده به سکویی هدایت می‌شود. بر روی این سکو که تا پایه منار پنجاه‌متر فاصله دارد، هشت سوراخ دیده می‌شود که به عقیده هرتسفلد احتمالاً پایه‌های یک کلاه فرنگی یا آلاچیق بوده است. [۳۱]
ربیع قیسی، «الملویة: منارة المسجد الجامع فی سامراء»، ج۱، ص۲۸۳، سومر، ج ۲۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۰).
پلکانِ منار که در داخل طبقات قرار دارد دارای ۳۹۹ پله در اندازه‌های ۵ر۲ در ۵۷ر۰ تا ۹ر۱ در ۶۵ر۰ متر است. [۳۲]
ربیع قیسی، «الملویة: منارة المسجد الجامع فی سامراء»، ج۱، ص۲۸۱، سومر، ج ۲۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۰).
۸ - بناهای مشابهبرخی ویژگی‌های منار جامع کبیر (چون مارپیچی‌بودن، ارتفاع زیاد و بنای آن در مکانی جدا از مسجد) باعث شده که درباره منشأ آن نظریات متفاوتی بیان گردد. گروهی این بنا را متأثر از زیگورات‌های بین‌النهرین می‌دانسته‌اند که نمونه‌هایی از آن، چون زیگورات بابل ، تا قرن اول هجری باقی بود و به آن هیکل می‌گفتند. [۳۳]
ربیع قیسی، «الملویة: منارة المسجد الجامع فی سامراء»، ج۱، ص۲۷۷ـ ۲۷۸، سومر، ج ۲۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۰).
[۳۴]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۳۹، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸ ش.
عده‌ای دیگر تأثیر برج‌های ایرانی ، از قبیل برج شیبه‌دار فیروزآباد فارس ، را که برای روشن‌کردن آتش و نگهبانی ساخته می‌شد، در بنای این منار بیش‌تر دانسته‌اند. طرح این مسجد و به ویژه مناره آن، در بنای جامع ابودُلَف در سامرا در دوره متوکل دوباره تکرار شد. همچنین جامع ابن طولون (ساخته‌شده به دستور احمد بن طولون ، حک: ۲۵۴ـ۲۹۲) در قاهره با داشتن منار حلزونی شکل، درهای متعدد، جرزهای پوشیده شده از گچ، تقلیدی آشکار از جامع سامرا بود. [۳۵]
جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ج۱، ص۳۹، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸ ش.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۲) بلاذری، فتوح البلدان (بیروت). (۳) حمداللّه مستوفی، نزهة القلوب. (۴) شریف یوسف، تاریخ فن العمارة العراقیة فی مختلف العصور، (بغداد) ۱۹۸۲. (۵) طاهر مظفر عمید، العمارة العباسیة فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل، بغداد ۱۳۹۶/۱۹۷۶. (۶) ربیع قیسی، «جامع الجمعة فی سامراء: تخطیطه وصیانته»، سومر، ج ۲۵، ش ۱ و ۲ (۱۹۶۹). (۷) ربیع قیسی، «الملویة: منارة المسجد الجامع فی سامراء»، سومر، ج ۲۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۷۰). (۸) ارنست کونل، هنراسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران ۱۳۵۵ ش. (۹) فاطمه محمد محجوب، الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة، ج ۲۶، قاهره: دارالغد العربی، (بی تا). (۱۰) حسین مونس، المساجد، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۱) جان هوگ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸ ش. (۱۲) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۱۳) یعقوبی، تاریخ. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع کبیر»، شماره۴۳۸۴. |